Słowo "psychopata" powszechnie kojarzy się z bezwzględnym, okrutnym człowiekiem. Często też mówiąc o psychopatach, mamy w myśli brutalnego i sadystycznego mordercę. Mało kto jednak jest świadom drugiej strony tego medalu.

Psychopatami są nie tylko brutalni zbrodniarze, ale również prawnicy i lekarze, naruszający notorycznie zasady etyki zawodowej lub pozbawieni prawa wykonywania zawodu, niektórzy politycy i biznesmeni, mężowie bijący swe żony, fałszerze, potentaci przemysłu narkotykowego, itd.

Psychopatia kształtuje się w wyniku interakcji czynników biologicznych i środowiskowych. Nawet, jeżeli dziecko posiada genetyczne predyspozycje do tego zaburzenia, nie oznacza to wcale, że w przyszłości stanie się ono psychopatą.  Równie ważne jest bowiem środowisko, w którym się ten młody człowiek wychowa oraz doświadczenia, jakie wyniesie z okresu dzieciństwa.

 

Psychopatę można rozpoznać na podstawie pewnych charakterystycznych cech i zachowań:

1. powierzchowny urok: psychopaci często są dowcipni i elokwentni, potrafią doskonale zaprezentować się w dobrym świetle, bywają sympatyczni i pełni uroku;
2. egocentryzm oraz przesadne, narcystyczne poczucie własnej wartości: psychopaci często sprawiają wrażenie aroganckich i wyniosłych, bezwstydnie pewnych siebie, zadufanych, apodyktycznych i zuchwałych; uwielbiają władać i sprawować pełną kontrolę; nie potrafią przyjąć i zaakceptować innego punktu widzenia, niż ich własny;
3. brak wyrzutów sumienia lub poczucia winy: psychopaci są obojętni wobec tego, jakie szkody wyrządzają innym; nawet, jeśli wyrażają skruchę, to ich zachowanie i inne wypowiedzi temu przeczą;
4. brak empatii: psychopaci traktują innych ludzi czysto instrumentalnie; jeśli wchodzą w związki, to tylko po to, by zaspokajać własne potrzeby (władzy, kontroli, itp.); ten chłód emocjonalny i uczuciowy objawia się zwykle w "pasożytowaniu" na innych i rażącym zaniedbywaniem najbliższych, itd.;
5. skłonność do oszukiwania i manipulacji: psychopaci niezwykle sprawnie kłamią, manipulują i oszukują, zachowując przy tym "twarz pokerzysty"; kiedy psychopata przyłapany zostaje na kłamstwie, bardzo rzadko okazuje niepokój czy zakłopotanie; umiejętnie przekształca fakty tak, aby potwierdziły jego wcześniejsze kłamstwa; psychopaci wydają się być dumni ze swej umiejętności kłamania i często korzystają z niej dla samej przyjemności oszukiwania innych;
6. płytkość uczuć: z jednej strony psychopaci są płytcy emocjonalnie i uczuciowo, beznamiętni, a z drugiej strony wykazują skłonność do dramatycznych, krótkotrwałych i powierzchownych demonstracji uczuć;
7. impulsywność i słaba samokontrola: psychopaci nie zastanawiają się nad konsekwencjami własnych działań; są porywczy; na porażkę, rozczarowanie lub krytykę odpowiadają przemocą, agresją, groźbami; łatwo psychopatę obrazić, a gniew i złość mogą zostać wywołane nawet przez błahostkę; ich wybuchy, nawet skrajne, są krótkotrwałe, a podczas nich psychopata nie traci kontroli nad sobą; nawet w napadzie silnej złości dobrze wie, co robi;
8. potrzeba stymulacji: psychopaci odczuwają permanentną i nadmierną potrzebę silnych doznań; bardzo często zaspokajają ją, łamiąc normy i zasady lub sięgając po środki psychoaktywne;
9. brak poczucia odpowiedzialności: nieodpowiedzialność i niesolidność dotyczą każdego obszaru życia psychopaty; podjęte zobowiązania są mu obojętne i bez znaczenia; psychopata, który jest rodzicem, postrzega dziecko jako niedogodność; często dzieci psychopatów pozostawiane są same sobie lub oddawane pod opiekę nieodpowiednim osobom;
10. niepokojące zachowanie w młodym wieku (uporczywe kłamstwa, oszustwa, kradzieże, podpalenia, wagary, przeszkadzanie na lekcjach, nadużywanie środków psychoaktywnych, wandalizm, agresja, przemoc, wczesna inicjacja seksualna, dręczenie zwierząt, itp.);
11. antyspołeczne zachowanie w życiu dorosłym: psychopata uważa reguły życia społecznego za przeszkody, utrudniające mu realizacje własnych planów i zaspokajanie pragnień; dlatego łamie je i tworzy swoje własne (zachowania nieetyczne, niemoralne, krzywdzące dla innych i nieuczciwe).

Według badaczy wzrasta zagrożenie psychopatyzacji społecznej. Jasno i dobitnie wskazują na to statystyki przestępstw. Nie chodzi wyłącznie o brutalne morderstwa, ale także machinacje, oszustwa, manipulacje, itp.
Choć psychopaci są przekonani o swej wyższości i misji dziejowej, a ludzi traktują jak narzędzia do realizacji własnych pragnień i planów, otoczenie często spostrzega ich jako wytrawnych przedsiębiorców i osoby niezwykle charyzmatyczne. Społeczeństwo coraz bardziej toleruje
psychopatię, mimo, iż na co dzień zmaga się z jej skutkami. Każdego dnia bowiem dowiadujemy się o kolejnych oszustwach finansowych, o zabójstwach, o molestowaniu dzieci, itd. Zastanawiamy się, dlaczego to się wydarza. Jeszcze bardziej uderza wzrastająca liczba takich przestępstw. Dlatego ważne jest właściwe i szybkie rozpoznawanie zagrożenia. Skutecznie rozpoznając osoby psychopatyczne, mamy większe szanse uniknąć skutków ich działań.

Anna Pawluk

Psycholog

Piśmiennictwo

• Hare R., D. (2006). Psychopaci są wśród nas. Kraków, Wydawnictwo Znak.
• Millon T., Davis R. (2005). Zaburzenia osobowości we współczesnym
• świecie. Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia, Polskie Towarzystwo
• Psychologiczne.
• Moir A., Jessel D. (1998). Zbrodnia rodzi się w mózgu. Zagadka
• biologicznych uwarunkowań przestępczości. Warszawa, Książka i Wiedza.
• Pospiszyl K. (2000). Psychopatia. Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Żak.
• Radochoński M. (2000). Osobowość antyspołeczna. Geneza, rozwój i obraz
• kliniczny. Rzeszów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej.