Rozwój mowy i języka przebiega etapami. Jak kształtuje się rozwój mowy dziecka opisuje neurologopeda Sylwia Więconek - Piątek.

Autor: Sylwia Więconek - Piątek

Neurologopeda, logopeda, terapeuta

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Nabywamy ją poprzez interakcje z innymi osobami. Kształtowanie się mowy u dziecka to ogromnie złożony proces, który ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno-emocjonalnym. Częste kontakty werbalne z otoczeniem wzbogacają słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych oraz właściwej intonacji, melodii i akcentu.

Rozwój mowy i języka przebiega etapami. Należy pamiętać, że każde dziecko powinno przebyć wszystkie etapy w tej samej kolejności. Tempo przyswajania języka jest różne. Pierwsze wyrazy powinny pojawić się około 1 roku życia, zdania około drugiego roku życia. Czasem proces ten bywa opóźniony.

Specjalistami od diagnozy i terapii funkcji językowych są logopedzi.

Pierwsze sygnały o nieprawidłowościach związanych z rozwojem mowy można zauważyć już w pierwszym roku życia dziecka. To najlepszy moment na niwelowanie stwierdzonych deficytów, zanim dziecko nabędzie wadliwe stereotypie ruchowe i słuchowe w artykulacji. Wadliwe stereotypie czyli powtarzające się identyczne zespoły ruchów np. wymowa międzyzębowa głosek s z c dz. Lepiej zapobiegać poważnym wadom mowy niż je leczyć.

W praktyce jednak do logopedy trafiają najczęściej dzieci 6 - 7 letnie z zaburzeniami artykulacyjnymi, trudnościami w nauce pisania i czytania oraz utrwalonymi wadami wymowy.

Jak przebiega rozwój mowy?

W rozwoju mowy u dziecka wyróżniamy następujące etapy:

OKRES PRZYGOTOWAWCZY dla rozwoju mowy (3-9 miesiąc życia płodowego), w którym kształtują się narządy mowy i rozpoczynają swoje funkcjonowanie.

OKRES MELODII (1 rok życia dziecka). Rozwój mowy zaczyna się od krzyku. Krzyk jest wyrazem siły żywotnej noworodka oraz oznaką prawidłowej sprawności wiązadeł głosowych. Dzięki krzykowi dziecko komunikuje swoje potrzeby i akcentuje swoją obecność.

OKRES WYRAZU (1-2 rok życia dziecka). Roczne dziecko powinno mówić około trzech słów, a swoje pragnienia wyrażać za pomocą wyrazów dźwiękonaśladowczych. Mowę w tym czasie cechują jednowyrazowe wypowiedzi, często w niepełnej postaci, pozbawione początkowych, środkowych bądź końcowych sylab, np. ?midol" zamiast ?pomidor", które oznaczają zarówno przedmiot jak i czynność.

OKRES ZDANIA (2-3 rok życia dziecka). Około 2 roku życia dziecko już składa wyrazy w proste zdania bądź równoważniki zdań. Następuje etap dynamicznego rozwoju mowy. W tym okresie dziecko najczęściej nie wymawia jeszcze głosek ?s", ?z", ?c", ?dz", ?sz", ?rz", ?cz", ?dż", ?r". W 2 roku życia dziecko powinno być w stanie wypowiadać poprawnie proste zdania, a w 3 roku życia zdania dłuższe, złożone z 4-5 słów.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3-7 rok życia dziecka) Po 3 roku życia w dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych i artykulacja. Mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie głosek ?s", ?z", ?c", ?dz", ?sz", ?rz", ?cz", ?dż". Głoskę ?r" dziecko zamienia na ?j" lub ?l". Brak jest wyraźnych końcówek w wyrazach, występują uproszczenia grup spółgłoskowych, przestawki głosek i sylab.

Dziecko 4-letnie powinno już poprawnie używać głosek ?s", ?z", ?c", ?dz", może natomiast zamieniać ?sz->s, rz->z, cz->c, dż->dz. Nadal upraszczane są grupy spółgłoskowe. Około 5 proc. dzieci już w tym wieku mówi prawidłowo.

Artykulacja dziecka pięcioletniego jest zrozumiała, choć zdarza się, że w mowie spontanicznej zamieniane są głoski ?sz", ?rz", ?cz", ?dż" na ?s", ?z", ?c", ?dz" oraz ?r" na ?l".

Mowa 6-latka jest poprawna pod względem artykulacyjnym, a 7-latka prawidłowa także pod względem gramatycznym i składniowym.

Co powinno zwrócić naszą uwagę w 1-2 roku życia?

Pod szczególną opieką logopedy od pierwszych dni życia powinny być dzieci, u których stwierdzono wady anatomiczne, takie jak rozszczep wargi i podniebienia lub zespół Aperta, dzieci z innymi wadami genetycznymi (np. zespół Downa), dzieci z obciążonym wywiadem okołoporodowym, dzieci wcześniacze oraz dzieci z wadami słuchu.

Z logopedą należy się kontaktować zawsze, gdy coś w rozwoju dziecka nas niepokoi. Opóźniony rozwój psychoruchowy, zaburzenia oddychania, trudności z karmieniem, częste ślinienie, brak odruchów, ich słaby lub wygórowany charakter mogą być istotnym sygnałem dla rodziców, aby zgłosić się do specjalisty. Odruchy pierwotne (ssania, kąsania, żucia, wargowe) pełnią funkcje biologiczne i pokarmowe, ale w przyszłości staną się punktem wyjścia dla rozwoju artykulacji - czynności wtórnej nałożonej na te pierwotne funkcje.

Zmienianie się jakości odruchów jest dowodem na dojrzewanie układu nerwowego. Część odruchów zanika, a na ich miejsce pojawiają się następne, np. dopiero, gdy wygasa odruch kąsania, pojawia się odruch żucia. Warunkuje on, oprócz prawidłowości pokarmowych, płynność ruchów przy gaworzeniu. Dziecko bez odruchu żucia ma, oprócz trudności w jedzeniu, wydłużony okres posługiwania się sylabami, późno zaczyna je łączyć, budując z nich słowa. Przetrwałe, czyli zbyt długo utrzymujące się odruchy są objawem patologii ze strony układu nerwowego.

Bardzo istotne dla prawidłowego rozwoju mowy jest tez karmienie naturalne. Sztuczne karmienie sprzyja powstawaniu patologii oddechowych oraz zwiększa tendencje do seplenienia interdentalnego czyli międzyzębowego (przy artykułowaniu głosek s z c dz czubek języka wpycha się między zęby). Niewskazane są także parafunkcje czyli stereotypowe, nieświadome i nieprawidłowe czynności narządu żucia, odbiegające od prawidłowych funkcji w obrębie jamy ustnej. Zbyt długie ssanie palca, smoczka, zagryzanie policzków, zgrzytanie zębami zaburza naturalna spoczynkowa pozycje języka i sprzyja powstawaniu wad zgryzu.

Rodzice trafiający z dzieckiem 1-2 letnim do logopedy powinni umieć udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące jego rozwoju. Ważne dla logopedy są informacje dotyczące przebiegu ciąży i porodu, ilość punktów jakie dziecko uzyskało w skali Apgar, przebyte choroby i ewentualne hospitalizacje, sposób karmienia, występowanie odruchów pierwotnych, reakcje na głośne dźwięki, początek pojawienia się gaworzenia, pierwszych słów i zdań. Istotne jest także, czy dziecko włącza się do rozmowy, gdy dorośli rozmawiają, jakie wydaje dźwięki, czy powtarza głoski i sylaby, czy rozumie proste polecenia, czy przygląda się mówiącej osobie, wodzi za nią wzrokiem, stara się naśladować ruchy warg, jakie zabawy preferuje.

Wczesna interwencja logopedyczna daje szanse na wyrównywanie deficytów oraz usprawnienie funkcji pokarmowych i komunikacyjnych.

Dlaczego moje dziecko źle mówi?

Jeśli nie zareagujemy w porę, u dziecka mogą wystąpić zaburzenia mowy, opóźnienie jej rozwoju i wady wymowy. Opóźniony rozwój mowy charakteryzuje się wymową właściwą dla wcześniejszych okresów życia. O wadliwej wymowie (dyslalii) mówimy wówczas, gdy różni się ona od wymowy będącej w powszechnym użyciu. O ile w przypadku opóźnionego rozwoju mowy może czasem wystąpić samoistna poprawa wymowy, to w przypadku stwierdzonych wad artykulacji nie ma takich szans i konieczne są zajęcia logopedyczne. Wówczas terapia nie polega już tylko na stymulowaniu mowy, ale na korygowaniu wad wymowy i trwa znacznie dłużej.

Najczęstszymi przyczynami zaburzeń artykulacji jest niska sprawność narządów artykulacyjnych, zaburzenia praksji i gnozji oralnej czyli zaburzenia zdolności do wykonywania celowych ruchów mownych, upośledzenie ostrości słuchu, trudności w oddychaniu przez nos powodujące nosowanie lub seplenienie międzyzębowe, przerost trzeciego migdałka, wady zgryzu, zaburzenia percepcji słuchowej a dokładniej zaburzenia słuchu fonematycznego, słuchowej pamięci werbalnej oraz analizy i syntezy słuchowej.

Jak postępować by rozwój mowy przebiegał prawidłowo?

• Wypowiedzi bliskich osób powinny być poprawne. Mówimy wolno i wyraźnie, unikamy ?spieszczeń" w kontaktach z dzieckiem.
• Staramy się, aby dziecko nie przebywało w otoczeniu osób z wadą wymowy.
• Uważnie słuchamy naszego dziecka, zadajemy pytania dotyczące jego wypowiedzi oraz odpowiadamy na pytania zadawane przez dziecko w sposób jasny, zwięzły i konkretny.
• Opowiadamy dziecku bajki, czytamy książeczki, oglądamy wspólnie filmy i rozmawiamy na ich temat.
• Kontrolujemy słuch i leczymy ewentualne choroby uszu, ponieważ nieleczone mogą powodować niedosłuch a w konsekwencji alalię, czyli niedokształcenie mowy o typie afazji. Dziecko z alalią nie mówi, posługuje się głownie gestami, krzykami, onomatopejami lub wyrazami z własnego słownika.
• Zapewniamy opiekę specjalisty w przypadkach wad zgryzu lub uzębienia.
• Nie zmuszamy dziecka preferującego lewą rękę do posługiwania się prawą.
• Nie wymagamy zbyt wczesnego wymawiania trudnych artykulacyjnie głosek (?sz", ?rz", ?cz", ?dż", ?r"). Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące dźwięki mowy, a zmuszane do wymawiania trudnych głosek zaczyna je jeszcze bardziej zniekształcać. W ten sposób można wytworzyć trudne do skorygowania nawyki artykulacyjne.
• Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno daną głoskę wymawiać, a tego nie potrafi, zasięgnijmy porady logopedy.

Sylwia Więconek - Piątek

Neurologopeda, logopeda, terapeuta